Heidelandschappen: heden en toekomst (i.s.m. Natuurpunt Turnhoutse Kempen)

Geert De Blust, INBO & Universiteit Antwerpen.

Spreker van  dienst is Geert De Blust, eminent wetenschapper, oud-krijger natuurbescherming en boeiend spreker zoals onmiddellijk bleek.

Laaglandheide, zoals in de Turnhoutse Kempen is een Europees half-natuurlijk cultuurlandschap dat voorkomt langs de Atlantische kust met mild zeeklimaat, noordelijk vanaf de Lofoten tot zuidelijk in Portugal.

Waar heide voorkwam of –komt is er een voortdurende transfer van energie en mineralen van begraasde buitengebieden naar vruchtbare meer kleinschalige binnengebieden. De begrazing van de heide is seizoensgebonden en wordt daarom gecombineerd met visserij (noordelijk), grootschalige veeteelt (centraal) en gespecialiseerde fruit-, wijnbouw (zuidelijk) en groenteteelt.

De heide is vanuit cultuurhistorisch oogpunt 200 jaar kritisch geweest voor het welzijn en overleven van de Kempense bevolking. Op de gronden graasden vee en schapen, werd turf gestoken en werden bijen gehouden. De vennen werden gebruikt voor het bleken van textiel. Na het systematisch rooien van bossen in de late Middeleeuwen (9e tot eind 12e eeuw) werd tussen dat ogenblik en ca. 1800 het beheer en gebruik van de heide sterk gereguleerd.
Als Maria Theresia van Oostenrijk in 1772 de ontginning ordonneert mislukt dit. Er is een algemeen en sterk protest in bv. Turnhout. Door ontginning dreigt immers de teloorgang van traditionele nijverheden (oa. wol) maar ook het gebruik van de gronden voor lokale doeleinden. Eind Oostenrijkse tijdvak is ca. 5-10% heide ontgonnen, maar na de onafhankelijk van België volgt een nieuwe golf waarbij anno 1866 dit tot ruim 60% verdwijnt: een evolutie die pas na de tweede wereldoorlog zou stoppen.

De bodem in de Kempen is zanderig tot lemig zand en zelden zandleem. Op sommige plaatsen vinden we podzolbodems. Deze zijn overwegend nat met een maximum 2 meter dikke watervoerende laag bovenaan.
In het centrale vennencomplex noordelijk Turnhout stagneert het water frequent op de klei of de ijzer-B-horizont van de podzol. Onder de klei zit een dik pakket zanden met een tweede watertafel. De interactie tussen de twee watersystemen varieert van zwak tot sterk, wat plaatselijk de waterdynamiek bepaalt: fluctuaties van waterniveaus, wegzijging en voeding via neerslag (en andere).
De vennen zijn van nature licht zuur maar deze in de omgeving van Turnhout hebben een groter zuurbufferend vermogen, vergeleken met bv. Kalmthout, zoals o.a. aangetoond met het voorkomen van de indicatorsoort kiezelwier Eunotia exigua.

Het Turnhouts vennengebied is uiterst belangrijk voor zijn heide- en vengemeenschap en is hiervoor geselecteerd als 'Europees Habitatgebied' voor instandhoudingsdoelen en dit voor 8 essentiële tot zeer waardevolle vegetatietypen. Op weinig  verstoorde plaatsen dient de heide beheerd door het verhinderen van successie en het nutriëntarm houden (bv. afvoer biomassa). Op meer verstoorde plaatsen dienen bestaande gradiënten versterkt,  de ruimtelijke heterogeniteit verhoogd en de fysico-chemie hersteld.
Klassieke beheer van heide gebeurt via begrazen, maaien, plaggen en bv. kappen van de vegetatie. Verzuring en eutrofiëring, waarvan negatieve effecten voor bedoelde vegetatietypes goed gedocumenteerd is, vragen eerder structurele maatregelen op supra-lokaal niveau gecombineerd met bv. voor stikstof een intensief beheer over ca. 20-30 jaar voordat de depositie onder een kritisch niveau gedaald is. 

De omzetting van bos in heide is nog steeds een heikele publieke discussie, zoals ook blijkt uit het interactieve deel van de avond. Geert De Blust duidt hier de toch wel significante koolstofopslag in de bodem bij heide, hoewel de totale opslag (bodem én vegetatie) in bv. dennenbos 50% hoger ligt. Uit zowel ecologisch als cultuurhistorisch oogpunt zijn er een aantal argumenten pro: een mix van vegetatietypes verhoogt de diversiteit; heide is uniek, relatief zeldzaam en heeft een link met de Kempense identiteit van zijn bewoners en landschap. Al dan niet heide en hoeveel is dan ook een  maatschappelijke keuze. Eens de keuze gemaakt is samenwerking een kritische factor voor succes.

Voorwaar weer een boeiende avond, dit keer in samenwerking met onze duurbare partner Natuurpunt Turnhoutse Kempen, waarvan een warme delegatie aanwezig was.

See you soon, folks!

De verslaggever, 

Jef Konings

© Jozef Konings

Opgepast, door op de knop te klikken geeft u toestemming om uw e-mailadres te gebruiken voor het doorsturen van de presentatie.